Հայ եկեղեցւոյ ծէսը և ծիսակարգը. Հ. Մովսէս Վրդ. Տօնանեանի շաբաթական հաղորդաշարը (ՃԻ) հաղորդում

ՃԻ. Հաղորդում

Այսօրուան մեր հաղորդումի ընթացքին՝ պիտի անդրադառնանք Պատարագի գոհաբանական երգերուն: 

Պատարագը զոհաբերական արարողութիւն է, բայց Պատարագի զոհը իրաւամբ «Գոհութիւն» կոչուած է Բիւզանդական Եկեղեցւոյ ծէսին մէջ և այս եզրն է որ մինչեւ այսօր ընդհանրացած է արեւմտեան աշխարհի ծիսաբանութեան մէջ: Հայ Եկեղեցւոյ մեծ Հայրերէն՝ Լամբրոնացին հարց կու տայ թէ ինչո՞ւ համար Պատարագը կը կոչենք Գոհութիւն. «Գտեալ ի Հօրէ մեծ և անզուգական բարիս, զամենայն միահամուռ այժմ գոհութեամբ նմին յուշ ածեմք, զյոչէից գոյացուցանելն, զօրինօք դաստիարակելն, զՈրդւովն փրկելն, զՀոգւոյն նորոգելն, յորդեգրութեան պատիւն զհանելն: Զայս ամենայն ի խորհրդական ժամու քահանայքն յիշատակեալ գոհութեամբ շնորհակալ նմին լինին, բերան եղեալ ամենայն մարդկային ազգի... և զայսպիսի գոհութիւնս նուիրել Աստուծոյ, որպէս հրաման ընկալաք... եղեալ առաջի Հօր զՔրիստոս նովաւ գոհանամք զնմանէ ի վերայ ամենայնին»:

Անտարակոյս այս պահուն հաւատացեալները լիացան Տիրոջ բարութիւններով, ճաշակեցին անմահական սեղանէն, հաղորդուելով Քրիստոսի Սուրբ Մարմնոյն ու Արեան հետ՝ կեանք իրենց հոգիներուն, վայել է ուրեմն գոհութիւնն ու օրհնաբանութիւնն երգել, ինչ որ կ'ընեն յաջորդական երկու երգերով. «Լցաք ի բարութեանց քոց Տէր» և «Գոհանամք զքէն»: Մինջ այդ, գոհութիւն կը մատուցանենք, որովհետեւ նոյնինքն Տիրոջմէ սորվեցանք Անձեւացիի համաձայն. «Քրիստոս ինք գոհացաւ խոհուրդն աւանդելէ առաջ, որպէս զի մենք ալ նոյնն ընենք. գոհութիւն մատուցէք, որովհետեւ Սուրբով կը սրբանաք, Անմահովն կ'անմահանաք և Աստուծոյ մօտենալով դուք ալ կ'աստուածանաք»:

Այսուհանդերձ, Կոմիտաս վարդապետի դաշնաւորած հանդիսաւոր և ծանր «Գոհանամաք»ը իր երկարութեան պատճառաւ՝ կրնայ երգուիլ Ս. Հաղորդութիւն բաշխումի պահուն: Մինջ կը բացուի խորանի վարագոյրը՝ պատարագիչ քահանան որպէս վերջին խնդրանք՝ Աստուծոյ կը ներկայացնէ Ս. Յովհան Ոսկեբերան Հայրապետի աղօթքը: Քրիստոսով նորոգուած հաւատացեալներուն համար այս աղօթքը յիրաւի կը դառնայ պսակումը պատարագով նորոգուած հոգեւոր ապրումներու և հաւատքի ներքին զգացումներու ծաղկման:

Հայրապետը իր այս աղերսանքներով Աստուծմէ կը հայցէ աստուածային օրհնութիւն՝ Քրիստոսի բանաւոր հօտին, Եկեղեցւոյ անսասանութիւն և աշխարհի խաղաղութիւն: Այս պահուն, դպիրները երիցս կրկնելով կը գովերգեն Տիրոջ անունը, ըսելով. «Օրհնեալ ըլլայ Տիրոջ անունը, այժմէն մինչեւ յաւիտեան»: Թաշճեանական ձայնագրեալ վասն Կիւրակէից և վասն լուր աւուրց պատարագներուն մէջ այս երգի երկու տարբեր եղանակաւորումներ կը գտնենք, որոնցմէ Մ. Եկմալեան և Կոմիտաս վարդապետ ներշնջուած և դաշնաւորած են գեղարուեստական նոր մղումով և կանոնական ձեւով: Նոյնպէս այլ տարբերակ մը կը գտնենք Մ. Սրապեանի մօտ:

Տեղին է յիշել թէ Խոսրով Անձեւացիի (Ժ. դար) մօտ չենք հանդիպիր այս երգին. առաջին անգամ Արճիշեցին և Լամբրոնացին կը յիշեն զայն: Իսկ արձակումէն առաջ երգուած սաղմոս՝ «Օրհնեցից զՏէր յամենայն ժամ» (Սղմ 34,1) ձայնագրեալ աւանդական եղանակ չունի:

Այլուր՝ Երուսաղէմի աւանդական եղանակէն բացի կան անոր նոր յօրինումները: Տեղին է յիշել թէ Պատարագի վերջին Աւետարանը, զոր չունին Անձեւացի, Լամբրոնացի, Արճիշեցի և Կեսարիոյ Ս. Կարապետի ձեռագիր պատարագամատոյցները, յատուկ է միայն լատին խորհրդատետրերուն, և մեր արդի խորհրդատետրերուն մէջ ան մտած է ԺԷ. դարու երկրորդ կէսէն վերջ՝ հետեւողութեամբ Կաթողիկէ տպագրեալ խորհրդատետրներուն:

Դարձեալ, տօնական և հանդիսաւոր օրերուն, պատարագիչ եպիսկոպոսին և կաթողիկոսին թափօրով և շարականով Առաջնորդարան կամ Վեհարան վերադարձը չունին Անձեւացի, Լամբրոնացի և Արճիշեցի, որոնք նոյնիսկ Արձակման Հայր մերով և Օրհնութեամբ չեն վերջացներ պատարագը: Հուսկ, այսօրուան մեր հաղորդումով՝ Պատարագի խորհուրդին նուիրուած մեր հաղորդումները իրենց աւարտին կը հասնին: Յետ այսու՝ պիտի անդրադառնանք Հայ Եկեղեցւոյ ծիսական գիրքերէն՝ Մաշտոցի կազմութեան: