«Սահմաններից այն կողմ» - Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի. Տիեզերական եկեղեցու վարդապետը

Սուրբ Գրիգոր Նարեկացու կեանքը և ստեղծագործութիւնները մարմնաւորում են քրիստոնէական հոգևորութեան էութիւնը՝ խոնարհութիւն, սէր և Աստուծոյ փնտռտուք։ Նրա «Մատեան Ողբերգութեան» ոչ միայն ազգային ժառանգութիւն է, այլեւ համաշխարհային քրիստոնէական մշակոյթի գոհար, որը շարունակում է բժշկել և ոգեշնչել։

Գրիգոր Նարեկացին ծնուել է մօտ 951 թուականին Նարեկ գիւղում, որն այն ժամանակ գտնւում էր Վանայ լճի մօտակայքում՝ ներկայիս Թուրքիայի տարածքում։ Նա սերում էր աստուածաբանների և հոգևորականների բարեպաշտ ընտանիքից։ Նրա հայրը՝ Խոսրով եպիսկոպոսը, մեծապէս նպաստեց նրա կրթութեանը և հոգևոր զարգացմանը։

Հայրը սկզբում եղել է աշխարհական, կնոջ վախճանուելուց յետոյ ստացել է հոգևորական աստիճան։ Անանիա Մոկացի կաթողիկոսից 940-ական թթ. ձեռնադրուել է Վասպուրականի Անձևացիք գաւառի եպիսկոպոս: Դեռ վաղ տարիքից Գրիգորը առանձնանում էր իր գիտելիքներով և նուիրուածութեամբ՝ ընթերցելով սուրբ գրութիւններ և ուսումնասիրելով աստուածաբանութիւն։

Նարեկի վանքը, որտեղ Գրիգորը վանական ու հոգևոր կեանքի մէջ խորացաւ, իր ժամանակի կրթական և հոգևոր կենտրոններից էր։ Այնտեղ է, որ մենութեան և աղօթքի միջոցով նա ստեղծեց իր գլուխգործոցը՝ «Մատեան Ողբերգութեան», որը դարձաւ քրիստոնէական գրականութեան և հայ մշակոյթի գլուխգործոց։

Գրիգոր Նարեկացու գործունութեան ամենավառ դրսևորումն այն էր, որ նա կարողացաւ միաւորել բանաստեղծութիւնը և աստուածաբանութիւնը՝ խօսելով հոգու խորքում ծագող զգացմունքների մասին։ Նրա «Մատեան Ողբերգութեան»- ը 95 աղօթքների ժողովածու է, որտեղ մեղաւոր մարդու խորը զղջումն ու ապաշխարութիւնը խառնւում են Աստուծոյ ողորմութեան և սիրոյ փափագին։ Այս ստեղծագործութիւնը եզակի է իր խորը յուզականութեամբ և համընդհանուր հնչեղութեամբ, այն գերազանցում է ժամանակի ու տարածութեան սահմանները։

Գրիգորը իր գրութիւններում պատկերաւոր լեզուով արտայայտում է մեղաւոր մարդու խոնարհութիւնն Աստուծոյ առջև։ Նա ինքն իրեն յաճախ անվանում է «կոտրուած անօթ», որը փնտրում է վերականգնում Աստուծոյ սիրոյ միջոցով։ Նրա տողերը, որոնք լի են խոր խոնարհութեամբ և բուռն պատկերներով, դարեր շարունակ օգտագործուել են որպէս աղօթքների աղբիւր և հոգևոր ներշնչանք:

Այս գլուխգործոցը եզակի է ոչ միայն իր յուզական խորութեամբ, այլեւ իր բուժիչ ազդեցութեամբ, որն ընդգծուած է Գրիգորի հետևեալ տողերում.

«Արա՛ այս մատեանն ընթերցողներին սրտերով յստակ,

Հոգով բժշկուած, յանցանքից մաքուր,

Անպարտ, ազատուած մեղքի կապանքից։

Թող առատօրէն արցունքներ բխեն

Սրանով կրթուած մարդկանց աչքերից,

Սրա շնորհիւ ապաշավի իղձ պարգևուի նրանց։

Թող որ նրանց հետ քեզնից շնորհուի և ինձ զղջման կամք,

Նրանց՝ իմ ձայնով՝ շունչ բարեհամբոյր։

Թող այս մատեանով նուիրուեն նրանց

Պաղատանքները նաև ինձ համար,

Եւ իմ խօսքերով՝ հեծեծանքները

Նրանց խնկուեն քեզ և ի՛մ փոխառեն։

Թող ողբերգութեան մատեանն այս, բարձրեա՜լ,

Որ սկսել եմ գրել յանուն քո,

Կենաց դեղ լինի արարածներիդ

Մարմնի ու հոգու վիշտն ու ցաւերը բուժելու համար։

Սկսածս դո՛ւ հասցրու աւարտին.

Թող որ քո հոգին խառնուի սրա հետ,

Մեծիդ ներգործող շունչը միանայ

Քո՝ ինձ շնորհած բանաստեղծութեան,

Քանզի դու ես լոկ տալիս զօրութիւն վհատ սրտերին

Եւ ընդունում փառք ամէնքից. ամեն»։ (Բան Գ, «Մատեան Ողբերգութեան»)

Իր գրքերի բուժիչ զօրութեան մասին հաւատալիքները նոյնպէս կարևոր են։ Հայ ժողովուրդը յաճախ «Նարեկ» գիրքը դնում էր հիւանդների բարձերի տակ՝ հաւատալով, որ այն կարող է բուժել ոչ միայն հոգին, այլեւ մարմինը։

Գրիգոր Նարեկացու ազդեցութիւնը չի սահմանափակւում միայն նրա բանաստեղծական և աստուածաբանական ժառանգութեամբ։ Նա նաև միստիկ էր, ում գրուածքները արտացոլում էին Աստուծոյ հետ մտերմութեան և աստուածային շնորհի փափագը։ Նրա աղօթքները ցոյց են տալիս մեղաւոր մարդու խոցելիութիւնն ու Աստուծոյ ողորմութեան ամենակարողութիւնը։

10-րդ դարի տարաձայնութիւններով լի ժամանակաշրջանում Նարեկացին հանդէս եկաւ որպէս հաշտութեան և միասնութեան քարոզիչ։ Նրա գրուածքները կոչ էին անում համերաշխութեան և Եկեղեցու առաքելութեան շուրջ միասնութեան, ինչը նրան դարձնում էր իր ժամանակի հոգևոր առաջնորդ։

2015 թուականին Հռոմի Ֆրանչիսկոս Պապը Սուրբ Գրիգոր Նարեկացուն հռչակեց Տիեզերական եկեղեցու վարդապետ՝ դարձնելով նրան պատմութեան մէջ 36 սրբերից մէկը, որ արժանացել է այս բարձրագոյն տիտղոսին։ Տիեզերական եկեղեցու վարդապետ տիտղոսը շնորհւում է այն սրբերին, որոնց գրուածքներն առանձնանում են բացառիկ աստուածաբանական խորութեամբ և հոգևոր նշանակութեամբ։

Գրիգորի՝ Տիեզերական եկեղեցու վարդապետ հռչակումը համընկաւ 1915 թուականի Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեայ տարելիցի հետ, ինչը նրա աղօթքների և գրութիւնների համընդհանուր ուժի յիշեցում դարձաւ՝ հայ ժողովրդի տոկունութեան խորհրդանիշ։

Հաղորդաշարը պատրաստեց` Ռուզաննա Պետրոսեանը