Nostra Aetate – sześćdziesiąt lat później

Abraham Skorka - Uniwersytet Georgetown, Waszyngton, D.C.

Kardynał Agostino Bea, który odegrał znaczącą rolę w opracowaniu i przyjęciu tego dokumentu, omawia ten drugi cel w swojej książce „La Chiesa e il popolo ebraico” (Kościół i lud żydowski), pisząc:

„Relacja Kościoła z narodem żydowskim stanowi problem liczący dwa tysiące lat – tak stary, jak samo chrześcijaństwo. Stał się on jednak znacznie bardziej palący w obliczu bezwzględnej polityki eksterminacji, jakiej ofiarą padły miliony Żydów w czasie reżimu nazistowskiego w Niemczech. Dlatego też kwestia ta przyciągnęła uwagę Soboru Watykańskiego II”.

Początkowe napięcia między głównym nurtem judaizmu a żydowskimi i pogańskimi uczniami Jezusa w pierwszych dziesięcioleciach stopniowo narastały na przestrzeni wieków, przekształcając się w głęboko zakorzenioną wrogość, która oddzieliła Żydów od pogan. Nienawiść wobec tych, których obwiniano za śmierć Jezusa, osiągnęła tak wielkie rozmiary, że doprowadziła do masakr dokonywanych przez krzyżowców, wypędzania z różnych krajów, inkwizycji oraz pogromów. Taka atmosfera pogardy stworzyła podłoże dla narracji, którą posłużył się nazizm – narracji, która ostatecznie doprowadziła do systematycznego wymordowania sześciu milionów potomków narodu, spośród którego narodził się Jezus.

Dla wielu Żydów, gdy stała się znana ogromna skala Szoah, stało się oczywiste, że konieczny jest głęboki punkt zwrotny, który położyłby kres temu trwającemu od dwóch tysięcy lat sporowi. Sekretarz generalny Światowego Kongresu Żydów, dr Aryeh Kubovy, podczas audiencji u papieża Piusa XII w dniu 21 września 1945 roku, zwrócił się z prośbą o przygotowanie dokumentu, który w sposób jednoznaczny stwierdzałby, że Żydzi nie ponoszą odpowiedzialności za śmierć Jezusa. 16 października 1949 roku znany historyk Jules Isaac, autor opublikowanej w 1948 roku książki „Jésus et Israël” (Jezus i Izrael), poświęconej antyżydowskim treściom w nauczaniu chrześcijańskim, wystąpił z podobną prośbą do Piusa XII.

13 czerwca 1960 roku Jules Isaac ponowił tę prośbę wobec papieża Jana XXIII, który natychmiast przyjął ją z aprobatą. Powierzył kardynałowi Agostino Bei przygotowanie dokumentu dotyczącego Quaestiones de Judaeis („Zagadnień żydowskich”). Po długim i trudnym procesie, podczas którego kardynał Bea wykazał się wielką odwagą, mądrością i siłą ducha, dokument zatytułowany Nostra aetate został zatwierdzony przez Sobór Watykański II i ogłoszony przez papieża Pawła VI w dniu 28 października 1965 roku.

Nie tylko usunięto w nim oskarżenie o bogobójstwo, lecz również potwierdzono, że przymierze Boga z narodem żydowskim nigdy nie zostało odwołane. Wszystkie formy antysemityzmu i antyjudaizmu zostały w tym dokumencie potępione i odrzucone.

W ciągu sześćdziesięciu lat, które upłynęły od tego wydarzenia, zarówno katolicy, jak i Żydzi opracowali liczne dokumenty. Święty Jan Paweł II, poprzez swoje głębokie gesty wobec narodu żydowskiego i Państwa Izrael, stał się źródłem inspiracji oraz impulsem do zbliżenia między Żydami a katolikami, którzy zaczęli coraz pełniej rozpoznawać się jako dzieci tej samej historycznej macierzy, która łączy ich więzami braterstwa. To właśnie Jan Paweł II nazwał naród żydowski „starszymi braćmi w wierze”.

Argentyńscy kapłani, którzy przyjęli nauczanie Soboru Watykańskiego II oraz inspirowali się działaniami św. Jana Pawła II, angażowali się z oddaniem w rozwijanie autentycznego dialogu ze wspólnotą żydowską. W poszukiwaniu współpracownika, z którym można by wspólnie wytyczyć drogę działań prowadzących do coraz głębszego braterstwa między katolikami a Żydami, ówczesny arcybiskup Buenos Aires, Jorge Mario Bergoglio i ja nawiązaliśmy kontakt.

Napisaliśmy książkę w formie dialogu oraz przygotowaliśmy 31 programów telewizyjnych, które ukazują biblijną perspektywę wobec wyzwań współczesnego świata. Poprzez tę pracę daliśmy wyraz gestom odwagi moralnej i duchowej, które wywarły trwały wpływ na kulturę Argentyny.

Jako papież kontynuował nasz dialog z taką samą intensywnością. Uhonorował mnie, włączając do delegacji watykańskiej podczas swojej pielgrzymki do Ziemi Świętej. Wszystko to jest owocem dokumentu Nostra aetate.

Nostra aetate otworzyła drzwi do dialogu, który przez niemal dwa tysiące lat pozostawał zamknięty. Po raz pierwszy podjęto wysiłek stworzenia przestrzeni empatii, w której wielu katolików i Żydów starało się lepiej siebie nawzajem zrozumieć. Zamiast sporów, takich jak te, które miały miejsce w Barcelonie i Tortosie, pojawiła się wymiana myśli w duchu braterstwa, mająca na celu pogłębianie wzajemnego zrozumienia.

Kardynał Bea, jak już wspomniałem, wiązał powstanie Nostra aetate z tragedią Szoah. Kontynuując rozpoczęty dialog, który wciąż pozostaje we wczesnej fazie, podkreślał, że dialogi międzyreligijne są jedyną drogą prowadzącą do pokoju w naszym podzielonym i  pełnym niepokoju świecie.