Հայ եկեղեցւոյ Խորհրդոց մատեանի պատմական հոլովոյթը. Հ. Մովսէս Վրդ. Տօնանեանի շաբաթական հաղորդաշարը (53)

ԾԳ. Հաղորդում

Այսօրուայ մեր հաղորդումի ընթացքին պիտի անդրադառնանք Աղթամարի Մաշտոց ծիսամատեանին:

Աղթամարի հնադարեան վանքէն Երեւանի Մաշտոցեան Մատենադարանին մէջ ի պահ դրուած են 140 ձեռագիրներ: Պահպանուած 109 ձեռագիրներէն այսօր՝ 92-ը կը գտնուին Մաշտոցի անուան Մատենադարանին մէջ, իսկ 17-ը` այլ հաւաքածոներու մէջ: Ինչպէս նաեւ պահպանուած են Կոնդակներու պատառիկներ: Առ այժմ՝ անյայտ են 31 մնացած ձեռագիրները: Ցաւոք, հայ ժողովուրդի տարաբախտ վիճակին հետեւանքով՝ Աղթամարի կղզիին մէջ գրուած եւ նկարազարդուած ձեռագիրներու զգալի մասը կորստեան մատնուած է: Մեծ Եղեռնի ժամանակ փրկուած ձեռագիրերներէն է Աղթամարի Մաշտոց ծիսամատեանը:

Այս ձեռագրի ստեղծումն ունի բացառիկ պատմական արժէք։ Աղթամարը, ինչպէս յայտնի է, եղած է նաեւ իշխանական ամրոց, ապա Արծրունեաց թագաւորութեան մայրաքաղաքը, իսկ հետագային այնտեղ ձեւաւորուած է Վասպուրականի Կաթողիկոսական Աթոռը: Այս մէկը կը նշանակէ, թէ տեղի գրչութեան կեդրոնը գործած է անմիջապէս իշխանական, արքայական, ապա կաթողիկոսական հովանաւորութեամբ, որու շնորհիւ ձեւաւորուած են հաստատահիմն աւանդոյթներ: Աղթամարի Զաքարիա Գ. Կաթողիկոսը 1461 թուին, Վասպուրական նահանգի բնակչութեան ոգին բարձրացնելու, եւ օտարազգի և մահմետական տիրակալներէն ազատուելու ակնկալիքները զօրացնելու համար՝ կը որոշէ թագաւորի օծման կարգ ընել և իր հօրեղբորորդի Սմբատը օծել որպէս Հայոց արքայ: Սակայն վերահաս մահուան պատճառով (1464թ.) Զաքարիան չի կրնար իրականացնել թագաւորի օծումը` այդ գործը թողնելով իր յաջորդին՝ իր հօրեղբօրորդի Ստեփանոս Դ. Կաթողիկոսին։ Ահա, 1470 թ. Ստեփանոս Դ. Հայրապետն Աղթամարի մէջ իր եղբօր՝ Ներսէս եպիսկոպոսին կը պատուիրէ Մաշտոց ծիսամատեանի ընդօրինակութիւնը, զոր կը ծաղկէ Կարապետ քահանան (Մաշտոցեան Մ. 5702): Այս ձերագրին իբրեւ գաղափար օրինակ ծառայած է Զաքարիա Գ. Հայրապետի պատուէրով ընդօրինակուած Մաշտոցը (Մաշտոցեան Մ. 4997):

Ծիսամատեանին մէջ տեղ գտած կանոններէն են հետեւեալները՝ Եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն, Կաթողիկոսի ձեռնադրութիւն, Մեռոնի օրհնութիւն և Թագաւորի օրհնութիւն: Յիշենք թէ ձեռագրի ծաղկողը Կարապետ Աղթամարցին է: Ծիսամատեանն ունի մանրանկարներ. նախ պատկերուած է Աստուածածինը Յիսուս մանկան հետ, ապա իւրաքանչիւր կանոնի սկիզբը համապատասխան ծիսական պատկերներ ծաղկած են: Այս Մաշտոցով կ'իրականացուի Սմբատի թագադրումը: Ձեռագրի ծաղկող Կարապետ Աղթամարցին պատմական արժեք ունեցող այս Մաշտոցի մանրանկարներուն մէջ որպէս Կաթողիկոս պատկերած է Աղթամարի ժամանակի կաթողիկոս Ստեփանոսը, իսկ որպէս թագաւոր՝ Սմբատը՝ փաստօրէն մեզի փոխանցելով անոնց դիմապատկերները: 1458 թուին, Յակոբ գրիչը տանուտէր Աւետիսի պատուէրով՝ կ'ընդօրինակէ Մաշտոց (Մաշտոցեան Մատենադարան թիւ 959), «որ է հիմն հաւատոյ քրիստոնէից եւ հաստատութիւն կարգաց եկեղեցւոյ»: